Dezemvolvimentalismu ho Inimigo foun
Autór : Delsio Guimarães*)
Dezemvolvimentalismu hanesan ideologia nebe’e sai ona materia kimiku entre interese Nasoens industria – moderna no interese lider politiku iha nasoens dezemvolvidu. termus ida ne’e koko hodi dezenha realidade ho nia objetu atu habelar ekonomia nasoens dezemvolvidu duque neoliberalismu no halo kompleksu liu tan nia signifikansia. Neoliberalismo mos hatudu interese sorin iha nasaun industria, espesifikamente ba Amerika atu defende nia ekonomia nebe’e hegemonio.
Dezemvolvimentu hanesan liafuan bain – bain ida nebe’e ema hotu – hotu bele koalia, maibe termus dezemvolvimentu iha parte ida mos sai hanesan buat ida nebe’e iha nia kontekstu luan no kompleksu tebes.
Dezemvolvimentalismu katak teoria dezemvolvimentu ida nebe dezemvolve atu sai ideologia. Hanesan buat nebe’e elabora fila fali husi Tony Smith iha tinan 1985 wainhira identifika susesu no failansu husi teoria dezemvolvimentu internasional, ideologia ida ne’e mosu no moris tuir versaun husi nasaun industria no nasaun terseiru mundu.
Iha Amerika, teoria ida ne’e dezemvolve husi doutrina Four Points Program nebe’e fo’o sai husi Presidente Harry S. Truman iha tinan 1949 nebe’e hanesan fundamentu politika eksterna Amerika nian. Programa ida ne’e inklui koperasaun internasional liu husi ONU, atu hadia destroisaun ekonomia Europa por kauza husi funu mundial daruak nian atu hametin nasaun sira iha mundo livre husi amiasa agresaun nebe’e iha kedas husi forma akordu militar nomos atu benefisia siensia no teknologia ba nasaun nia prosperidade.
Dezemvolvimentalismu nudar kontinuasaun programa kresimentu ekonomiku iha nasaun terseiru mundu, ho nia motivo principal atu haklot influensia ideologia komunismo iha nasoens terseiro mundo nebe’e hakarak atu hili sosialismu hanesan modelu seluk. Ho nia asumsaun katak rekursu haberan komunismu hanesan mukit. Tamba ne’e satan netik hodi habelar komunismu hanesan dezemvolvimentu ekonomia atu hamos kiak husi parte seluk. Maibe iha nasoens terseiru mundo barak nebe’e kontinua hamoris politika ekonomia nasionalismo depois manan ukun an husi kolonialismu.
Nasionalismo ekonomia iha nia modelu oi-oin atu foti, prinsipalmente industrializasaun. Husi nasoens Amerika Latina, liu husi Raul Prebisch, hamoris ideia industria subtituisaun importa nebe’e ho objetivu hodi troka sasan sira nebe’e importa ho produsaun domestika atu ekonomia nasional bele livre husi dependensia husi rai liur. Tuir lolos programa ida ne’e halakon nasoens industria nebe’e eksporta ona sasan komsume ba nasoens eis kolonial maibe sira brani implementa tamba sira tauk iha kolonialismo foun ba sira nia nasaun.
Teoria dezemvolvimentu internasional siempre apoia lider politiku nasoens terseiru mundo ba nivel ukun nebe’e as ho nia requezitos katak lider politiko sira tenque halo susesu kresimentu ekonomiko iha nasaun ida – ida nomos fo’o oportunidade atu aproveita rekursu internasional, principal mak kapital – kustu finanssial. Tuir teoria ida ne’e hanesan susesu dezemvolvimentu nomos fo’o kredito legitimidade ba lider politiko sira atu bele ukun, tamba ne’e lider politika sira iha direitu ba legitimidade politika de fakto no de jure hanesan klaim ida ba susesu dezemvolvimentu ekonomia no aumenta insentivu ba lider politiko sira iha nasaun terseiru mundo hodi banati tuir sistema dezemvolvimentalismu.
Iha Timor Leste, durante sei iha okupasaun Indonesia, teoria dezemvolvimentu internasional koko hahu husi rezime otoritaria Indonesia nebe’e suporta husi Banku Mundial nebe’e anti komunismmo, implementa husi aliado military Indonesia-intelektual nomos kompanhia bobot sira nebe’e tane liman ba Governo no hetan projektu husi Banku Mundial.
Ita hotu sente katak rede dezemvolvimentu nebe’e banku mundial monta iha tempo okupasaun Indonesia kontra tebes prinsipios Direitus Humanus, hanesan kauza ida husi pratika dezemvolvimentu, iha livru ida nebe’e publika husi Instituto Sahe ba Libertasaun (ISL) kona ba kritika Banku Mundial no FMI nebe’e hanesan inspirador konseitu dezemvolvimentu nian “ hanesan ita hotu hatene katak banku mundial iha nia aktividade sira nebe’e suporta beibeik regime ditadura sira nebe’e hanehan sira nia povu, nune’e wainhira invazaun Indonesia mai Timor, Banku Mundial mos fo’o apoio ba hahalok a’at nebe’e regime ditadura Indonesia nian halo iha Timor Lorosa’e, liu husi programa sira nebe’e regime ditadura Indonesia halo hosi tusan nebe’e governo Indonesia simu husi Banku Mundial”, ---“ molok atu tama ba referendum 30 de Agostu 1999, povu Timor Lorosa’e tomak hakfodak wainhira rona katak osan nebe’e mai husi Banku Mundial hodi hala’o programa Social Safety Net (jaringan pengaman social) nebe’e atu tulun ema kiak iha Indonesia, governu Indonesia uza hodi halo kampanha pro-otonomia iha Timor Lorosa’e, Historia prova mai ita katak milisia no military Indonesia uza osan husi Banku Mundial hodi oho maluk Timor Oan nebe’e mak luta ba ukun rasi a’an” livru iha pagina 40 – 41 ne’e hateten. No depois de referendum liu fulan ha’at, iha 17 de dezembro 1999, misaun hamutuk Banku Mundial halo observasaun no hato’o fali nia preukupasaun barak nebe’e sira rasik apoia hodi harahun Timor Lorosa’e, iha enkontru membru banku mundial iha Tokyo Japaun nebe’e partisipa mos husi CNRT hakotu katak Banku Mundial no nasaun seluk sei fo’o osan hamutuk US$ 523 juta mai Timor Lorosa’e hodi halo rekonstrusaun fila fali Timor Lorosa’e no kontinua apoio mai Timor Lorosa’e nia dezemvolvimentu iha seitor oin-oin inklui foin dadaun 20009 iha kazu kona ba kontratu salariu konseleiro internasional iha ministerio finansas nebe’e hetan kritika makas iha sosiadade Timor Lorosa’e.
Kritika ba dezemvolvimentalismu mosu husi prespektivas karuk no los (kiri dan kanan). Husi parte karuk lansa kritika ba dezemvolvimentalismu ho razaun katak atu haforsa dependensia nasoens terseiru mundu ba Amerika no nasoens industria no nasoens dezemvolvidu sira seluk hodi nune’e ekonomi nasional hetan dominasaun forte husi kapital estrangeiru sira. Maibe iha parte los, dezemvolvimentalismu valoriza katak hamoris ona governasaun otoritariu, no mos iha ikus – ikus ne’e hamosu ona rezime nebe’e anti kapitalista no pro-sosialista hanesan iha Kuba, Venezuela, Equador, Bolivia no Argentina mesmu hapara ona habelar komunismu, ho termus seluk katak dezemvolvimentalismu hamoris ona inimigo foun iha kontekstu hasoru neoliberalismo.
Komunismo hanesan inimigo muda ona nia rezime anti demokrasia, maibe la sente katak ho dezemvolvimentalismu hamosu ona inimigo foun nebe’e matenek liu. Kritika nebe’e konstrutivu no inovativu ne’e mosu husi kapitalismu rasik tuir buat nebe’e imajina husi Joseph Schumpeter nebe’e inspira teoria ”Economic Development” no gosta dinamika kapitalismu.
Iha Timor Leste, konseitu dezemvolvimentalismu moris wainhira mosu defende susesu ba implementasaun programa dezemvolvimentu husi partidos politikus nebe’e kaer ukun iha Governu, programa subsidiu ba ferik no katuas, deklara kresimentu ekonomiku nebe’e sai maka’as, fakar osan ba makina estadu nebe’e hamosu injustisa ekonomia, issue korupsaun nebe’e hanesan enkauza husi sistema governasaun hamutuk no hili malu sei sai hanesan materia ba opozisaun sira atu hahu hala’o kampanha politika hasoru Governu hodi hamanas nafatin palku politiku Timor Leste.
Dezemvolvimentalismu sai nafatin agenda importante nebe’e defende ideologia lider politiku no iha persepsaun interese husi nasaun industria bo’ot no lider politiku Timor Leste tamba ne’e la sala wainhira hateten katak sira representa dezemvolvimentalismu fahe osan ba povu hodi oho karakter Timor oan ba dependensia kapital ka osan, buat sira ne’e hotu hanesan elementu prinsipal husi konseitu dezemvolvimentalismu.
*) Delsio Guimarães
Membro OSS ba Komunidade nia Interese
