Autor: Delsio Guimarães *)
Titulo husi artigo ida ne’e foti kedas assunto Moris Povu Agrikultor nebe’e liga ho Deklarasaun husi IV Gov. Konstitusional – AMP nian kona ba susesu Kresimentu Ekonomia (Economic Growth / EG) nebe’e atinzi to’o 12. 2%.
Depois de moris iha ukun an (tinan 10) nia laran, Populasaun nebe’e moris iha nivel area rural rona buat barak kona ba dezemvolvimentu, ba sira dezemvolvimentu nebe’e temi sei lori mudansa ruma, atu moris ho dignidade iha Nasaun Independente ida.
Ema hotu hatene katak povu maioria (82 %) hela ho vida agrikultura, 75 % moris iha linha pobreza nia laran, menus rendimentu kada loron ida $ 0.88, moris ho kondisaun nebe’e at teb-tebes, Estrada nebe’e at, moris iha nakukun nia laran, fasilidade agrikultura nebe’e menus no dezempregu nebe’e tinan – tinan sempre aumenta.
Kresimentu ekonomia (pertumbuhan ekonomi) nebe’e estadu Timor Leste deklara hamosu pro – kontra iha publiku nia interpretasaun, fo’o komentariu tuir ida – ida nia versaun no logika. Ate balun dehan numeru ne’e as demais ba Timor – Leste, balun dehan fali ne’e realidade ida nebe’e ita tenque simu, balun dehan GoTL tur – tur deit hodi tau deit numeru ne’e, hodi nune’e halo ema hotu la fiar ba numeru ne’e. iha kazu ida ne’e hotu – hotu mak defende deit arugumentus nebe’e dependensia liu doque fo’o razaun sientifiku nebe’e liga direita ba kazu konkretas nebe’e ajuda no esplika ba Pubilku maibe aumenta publiku sai konfuzaun deit ba kazu ida ne’e.
Hare husi prespetiva ida, atu tetu Nasaun ida nia kresimentu ekonomiku presiza tetu ho variable hirak nebe’e iha interdependensia – interligadu hatama ba formula nebe’e bele sai hanesan sasukat ida.
Tuir lolos kresimentu ekonomiku nasaun nian bele sukat bazeia ba informasaun kona ba nivel rendimentu nasional riil husi tinan ba tinan. Rendimentu nasional refleta kona ba valores sasan no costu servisu (jasa) nebe’e produs husi nasaun iha periodu tinan ida.
Rendimentu Nasional Kontinua hafahe ba parte rua nebe’e importante mak bolu GNP (Gross National Product) katak produtos total nebe’e hetan (dihasilkan) husi sidadaun (warga Negara), ida seluk bolu GDP (Gross Domestic Product) katak produtos total nebe’e hetan (dihasilkan) husi populasaun (iha distritos), buat rua ne’e iha duni ligasaun maka’as atu bele dudu nasaun ida nia kresimentu ekonomia nebe’e liu husi prosesu no esforsu husi servisu interdependensia husi seitor potensial mak hanesan, seitor Agrikultura, Industria, Konstrusaun sivil, Komersio (esportasaun no importasaun), Minarai - Gas, eletrisidade no be mos, telekomunikasaun, no servisu seluk nebe’e fo’o suporta hodi hasa’e kresimentu husi tinan ida ba tinan seluk.
Shone R. (1989), iha nia teoria hateten kresimentu ekonomia katak nivel rezultadu produsaun sasan no servisu diak nebe’e mak produs husi ema individu ida husi Nasaun ida, nebe’e hanesan nivel kresimentu per capital real ema ida – ida nian. Iha parte seluk Schiller R. B. (1987), hateten katak “ pertumbuhan ekonomi merupakan kenaikan output GNP secara riil yang di prediksi dari kenaikan produksi secara nyata” nia fortifika tan katak konseptu kresimentu ekonomia konta bazeia ba GNP real laos GNP nominal, ne;e katak GNP real hanesan aktualizasaun husi sasan no servisus nebe’e produs barak liu no bazeia ba presu fixu (fixed price) nebe’e la konta ona ho level inflasaun.
Husi definisaun hirak ne’e, ita bele hateten katak rekursus hirak nebe’e depende ba kresimentu ekonomia nasaun nian depende ba : GNP real, Depende ba aumenta capital nebe’e iha, aumenta input kona ba trabailho, aumentos produsaun. Ho rekursus ba kresimentu ekonomia nebe’e identifka iha leten ne’e kuandu aumenta diak, konserteza sei fo’o kontribuisaun ba dezemvolvimentu Nasional no povu sei moris diak.
Kritika ba Politika Makro Ekonomia
Makro-ekonomikamente Politika Timor – Leste bele dehan iha mudansa, ne’e tamba hare’e husi investimentu no rendimentu mina rai nebe’e sa’e, maibe realidade hatudu katak TL fo’o apoio minimu ba aktividade ekonomiku potensial, liu – liu interese ba dezemvolvimentu seitor Agrikultura (produsaun) nebe’e aban bain rua sei sai mos hanesan rendimentu real ba Ekonomia Timor, maibe Estadu hakarak fahe deit osan nebe’e ladauk iha valor ekonomiku sustentavel no la investe iha seitor agikultura.
Tuir lolos Timor – Leste hanesan nasaun nebe’e pertense mos ba area agrikultura, maibe seitor ida ne’e seidauk dezemvolve diak, hanesan kria industria ka fabrika – mekanika nebe’e liga ba aktividade produsaun agrikola nebe’e bele dudu mekanizasaun iha seitor agikultura, suporta ba pesquiza hodi hamosu teknologia iha area agrikultura, aumenta subsidiu ba seitor agrikultura, hari’I sistema finanseira liu husi kriasaun banku ba Povu agrikultor sira atu fo’o imprestimu ba agrikultor sira nebe’e iha.
Iha parte seluk, Organizasaun Sosiadade Sivil sira ba halo sorumutu ba populasaun sira iha baze, sira sempre koalia kona ba problema oinsa hari’I kopertiva, to’o iha ne’e GoTL liu husi diresaun dezemvolvimentu rural estabelese ona grupo kooeprativas barak iha nivel area rural, maibe ita hare hanesan hari’I deit koperativa maibe la organizadu ho diak, questaun ida tamba konhesimentu ladauk natoon atu dezemvolove an rasik, laiha kapasidade rekursus humanus hodi zere koperativa hirak nebe’e kria ona.
Wainhira povu rona kampanha husi Governo “ Povu kuda Governo sosa “ halo konfuzaun tan ba situasaun ida ne’e, nia rasasino iha nebe’e kuandu ita hakarak motiva ita nia povu agrikultor sira atu hakarak servisu diak no mate an para Governo bele sosa produto local maibe iha sorin seluk ita Importa nafatin deit fo’os husi liur, ne’e siginifika katak seguransa alimentar Timor nian sei depende ba Importasaun no politika aumenta produsaun alimentar hodi defende soberania aihan nebe’e Ministeriu agrikultura trasa kontrariu iha kazu ida ne’e, ne’e hatudu mos katak ita oho karakter povu husi Independensia ba Dependensia iha seitor agrikultura. To’o iha ne’e ita observa katak laiha seriadade no balansu servisu husi ministeriu ida ba ministeriu seluk, maibe hamosu deskonfiansa ba ministeriu rua nebe’e liga direitamente ba aktividade povu agrikultura iha era rural.
Politika kona ba soberania aihan, oinsa atu uza no hadomi sasan ka produto local seidauk akontese, bo’ot sira hakarak uza deit produto husi China, Thailandia no Nasaun seluk tan nebe’e importa no faan iha supermerkado, iha ne’e kultura no sentido nasionalismu iha duni nakukun nia laran. mosu kedas reasaun husi Ministro Agrikultura iha media, “Mariano Kontra Importasaun Fo’os” – Ministro Agrikultura Mariano Assanami Sabino kontra maka’as importasaun fo’os marka MTCI no husu atu Timor Oan hotu lalika consume fo’os marka MTCI han fo’os produto local” TP – 25 /9/2010, kritika MAF ne’e hanesan mos ho Kampanha ho naran Movimentu “swadeshi” husi Revolusaun bo’ot iha Nasaun India nebe’e chefia husi Mahatma Gandhi kona ba (uza produto rai laran) nebe’e ho objetivu atu dezemvolve industria rai laran ho poupa devisa nasaun nian, atu haforsa pozisaun oferta industria povu iha seitor koperativa ho naran “All India Spinners Association” – (Assosiasaun Tais iha India Tomak) iha tinan 1925, no “All India Village Industries Association” (Assosiasaun Industris Rural) iha India tomak iha tinan 1934, ho objetivu atu halo promosaun ba tais rai laran (khadi) no dezemvolovimentu area rural iha rai India tomak (Nandwani, 1982).
Iha kazu seluk ita bele hare’e esperensia husi nasaun sira seluk kona ba oinsa sira kaer metin prinsipio hadomi sira nia produto rasik ne’e hatudu katak sira hadomi sira nia Povu agrikultor sira nia sasan atu fortifika Nasionalismu ekonomia nian. Koalia kona ba
Nasionalismo ekonomia iha nia modelu oi-oin atu foti, prinsipalmente industrializasaun. Hare husi nasoens Amerika Latina, liu husi Raul Prebisch, hamoris ideia industria subtituisaun importa nebe’e ho objetivu hodi troka sasan sira nebe’e importa ho produsaun domestika atu ekonomia nasional bele livre husi dependensia husi rai liur. Tuir lolos programa ida ne’e halakon nasoens industria nebe’e eksporta ona sasan komsume ba nasoens eis kolonial maibe sira barani implementa tamba sira tauk iha kolonialismo foun ba sira nia nasaun.
Strategia kresimentu ekonomia !
Politika GoTL kona ba reforma ekonomia nebe’e iha lolos la bele ses husi seitor agrikultura nebe’e sai motor ba dezemvolvimentu ekonomia Nasaun iha tempo oin mai, durante Governasaun AMP dimensaun ba politika makro nebe’e hare’e ba seitor agikultura no industria sei fraku masque estadu hasai osan barak maibe laiha balansu nafatin tamba orsamentu ne’e tenque hasai barak liu ba makina estadu.
Importante ba seitor agrikultura ba oin mak persiza kria produsaun - aumenta produsaun no merkadoria agrikultura (market driven) ho hasa’e 1). Assesu ba IT no siensia kona ba sistema agrikultura moderno. 2). Kria industria agrikola. 3). Kapasidade rede no akumulasaun sasan (podustos) atu haluan seitor komersiu.
Governo komesa hahu ona atu halo strategia industrializasaun liu husi subtituisaun importasaun siginifika katak dezemvolve industria nebe’e halo ona produsaun ba produtos original (puru) Timor nian nebe’e povu agrikultor kuda, atu bele kompete iha merkadoria rai laran, minimiza importasaun sasan husi rai liur ba rai laran (komsumi sasan rai laran ala Ghandi). Strategia ida ne’e relativamente araska oituan atu halao tamba ezize ema atu servisu todan atu bele kompete, maibe ne’e presiza konsiensia no registensia maka’as husi komponentes principal, liu – liu iha hakarak diak husi komponentes principal husi Estadu tomak. Atu dudu no lori objetivu lolos kresimentu ekonomia nebe’e diak liu tan iha futuru.* End.
Autor hanesan Alumni Universidade Oriental Timor Lorosae (UNITAL), halo knar iha OSS – Community Development Interest (CDI)
guimnazia14@yahoo.com
