OINSA POVU AGRIKULTOR MORIS HO VALOR KRESIMENTU EKONOMIA 12.2%

Autor: Delsio Guimarães *)

Titulo husi artigo ida ne’e foti kedas assunto Moris Povu Agrikultor nebe’e liga ho Deklarasaun husi IV Gov. Konstitusional – AMP nian kona ba susesu Kresimentu Ekonomia (Economic Growth / EG) nebe’e atinzi to’o 12. 2%.
Depois de moris iha ukun an (tinan 10) nia laran, Populasaun nebe’e moris iha nivel area rural rona buat barak kona ba dezemvolvimentu, ba sira dezemvolvimentu nebe’e temi sei lori mudansa ruma, atu moris ho dignidade iha Nasaun Independente ida.
Ema hotu hatene katak povu maioria (82 %) hela ho vida agrikultura, 75 % moris iha linha pobreza nia laran, menus rendimentu kada loron ida $ 0.88, moris ho kondisaun nebe’e at teb-tebes, Estrada nebe’e at, moris iha nakukun nia laran, fasilidade agrikultura nebe’e menus no dezempregu nebe’e tinan – tinan sempre aumenta.
Kresimentu ekonomia (pertumbuhan ekonomi) nebe’e estadu Timor Leste deklara hamosu pro – kontra iha publiku nia interpretasaun, fo’o komentariu tuir ida – ida nia versaun no logika. Ate balun dehan numeru ne’e as demais ba Timor – Leste, balun dehan fali ne’e realidade ida nebe’e ita tenque simu, balun dehan GoTL tur – tur deit hodi tau deit numeru ne’e, hodi nune’e halo ema hotu la fiar ba numeru ne’e. iha kazu ida ne’e hotu – hotu mak defende deit arugumentus nebe’e dependensia liu doque fo’o razaun sientifiku nebe’e liga direita ba kazu konkretas nebe’e ajuda no esplika ba Pubilku maibe aumenta publiku sai konfuzaun deit ba kazu ida ne’e.
Hare husi prespetiva ida, atu tetu Nasaun ida nia kresimentu ekonomiku presiza tetu ho variable hirak nebe’e iha interdependensia – interligadu hatama ba formula nebe’e bele sai hanesan sasukat ida.
Tuir lolos kresimentu ekonomiku nasaun nian bele sukat bazeia ba informasaun kona ba nivel rendimentu nasional riil husi tinan ba tinan. Rendimentu nasional refleta kona ba valores sasan no costu servisu (jasa) nebe’e produs husi nasaun iha periodu tinan ida.
Rendimentu Nasional Kontinua hafahe ba parte rua nebe’e importante mak bolu GNP (Gross National Product) katak produtos total nebe’e hetan (dihasilkan) husi sidadaun (warga Negara), ida seluk bolu GDP (Gross Domestic Product) katak produtos total nebe’e hetan (dihasilkan) husi populasaun (iha distritos), buat rua ne’e iha duni ligasaun maka’as atu bele dudu nasaun ida nia kresimentu ekonomia nebe’e liu husi prosesu no esforsu husi servisu interdependensia husi seitor potensial mak hanesan, seitor Agrikultura, Industria, Konstrusaun sivil, Komersio (esportasaun no importasaun), Minarai - Gas, eletrisidade no be mos, telekomunikasaun, no servisu seluk nebe’e fo’o suporta hodi hasa’e kresimentu husi tinan ida ba tinan seluk.
Shone R. (1989), iha nia teoria hateten kresimentu ekonomia katak nivel rezultadu produsaun sasan no servisu diak nebe’e mak produs husi ema individu ida husi Nasaun ida, nebe’e hanesan nivel kresimentu per capital real ema ida – ida nian. Iha parte seluk Schiller R. B. (1987), hateten katak “ pertumbuhan ekonomi merupakan kenaikan output GNP secara riil yang di prediksi dari kenaikan produksi secara nyata” nia fortifika tan katak konseptu kresimentu ekonomia konta bazeia ba GNP real laos GNP nominal, ne;e katak GNP real hanesan aktualizasaun husi sasan no servisus nebe’e produs barak liu no bazeia ba presu fixu (fixed price) nebe’e la konta ona ho level inflasaun.
Husi definisaun hirak ne’e, ita bele hateten katak rekursus hirak nebe’e depende ba kresimentu ekonomia nasaun nian depende ba : GNP real, Depende ba aumenta capital nebe’e iha, aumenta input kona ba trabailho, aumentos produsaun. Ho rekursus ba kresimentu ekonomia nebe’e identifka iha leten ne’e kuandu aumenta diak, konserteza sei fo’o kontribuisaun ba dezemvolvimentu Nasional no povu sei moris diak.

Kritika ba Politika Makro Ekonomia
Makro-ekonomikamente Politika Timor – Leste bele dehan iha mudansa, ne’e tamba hare’e husi investimentu no rendimentu mina rai nebe’e sa’e, maibe realidade hatudu katak TL fo’o apoio minimu ba aktividade ekonomiku potensial, liu – liu interese ba dezemvolvimentu seitor Agrikultura (produsaun) nebe’e aban bain rua sei sai mos hanesan rendimentu real ba Ekonomia Timor, maibe Estadu hakarak fahe deit osan nebe’e ladauk iha valor ekonomiku sustentavel no la investe iha seitor agikultura.
Tuir lolos Timor – Leste hanesan nasaun nebe’e pertense mos ba area agrikultura, maibe seitor ida ne’e seidauk dezemvolve diak, hanesan kria industria ka fabrika – mekanika nebe’e liga ba aktividade produsaun agrikola nebe’e bele dudu mekanizasaun iha seitor agikultura, suporta ba pesquiza hodi hamosu teknologia iha area agrikultura, aumenta subsidiu ba seitor agrikultura, hari’I sistema finanseira liu husi kriasaun banku ba Povu agrikultor sira atu fo’o imprestimu ba agrikultor sira nebe’e iha.
Iha parte seluk, Organizasaun Sosiadade Sivil sira ba halo sorumutu ba populasaun sira iha baze, sira sempre koalia kona ba problema oinsa hari’I kopertiva, to’o iha ne’e GoTL liu husi diresaun dezemvolvimentu rural estabelese ona grupo kooeprativas barak iha nivel area rural, maibe ita hare hanesan hari’I deit koperativa maibe la organizadu ho diak, questaun ida tamba konhesimentu ladauk natoon atu dezemvolove an rasik, laiha kapasidade rekursus humanus hodi zere koperativa hirak nebe’e kria ona.
Wainhira povu rona kampanha husi Governo “ Povu kuda Governo sosa “ halo konfuzaun tan ba situasaun ida ne’e, nia rasasino iha nebe’e kuandu ita hakarak motiva ita nia povu agrikultor sira atu hakarak servisu diak no mate an para Governo bele sosa produto local maibe iha sorin seluk ita Importa nafatin deit fo’os husi liur, ne’e siginifika katak seguransa alimentar Timor nian sei depende ba Importasaun no politika aumenta produsaun alimentar hodi defende soberania aihan nebe’e Ministeriu agrikultura trasa kontrariu iha kazu ida ne’e, ne’e hatudu mos katak ita oho karakter povu husi Independensia ba Dependensia iha seitor agrikultura. To’o iha ne’e ita observa katak laiha seriadade no balansu servisu husi ministeriu ida ba ministeriu seluk, maibe hamosu deskonfiansa ba ministeriu rua nebe’e liga direitamente ba aktividade povu agrikultura iha era rural.
Politika kona ba soberania aihan, oinsa atu uza no hadomi sasan ka produto local seidauk akontese, bo’ot sira hakarak uza deit produto husi China, Thailandia no Nasaun seluk tan nebe’e importa no faan iha supermerkado, iha ne’e kultura no sentido nasionalismu iha duni nakukun nia laran. mosu kedas reasaun husi Ministro Agrikultura iha media, “Mariano Kontra Importasaun Fo’os” – Ministro Agrikultura Mariano Assanami Sabino kontra maka’as importasaun fo’os marka MTCI no husu atu Timor Oan hotu lalika consume fo’os marka MTCI han fo’os produto local” TP – 25 /9/2010, kritika MAF ne’e hanesan mos ho Kampanha ho naran Movimentu “swadeshi” husi Revolusaun bo’ot iha Nasaun India nebe’e chefia husi Mahatma Gandhi kona ba (uza produto rai laran) nebe’e ho objetivu atu dezemvolve industria rai laran ho poupa devisa nasaun nian, atu haforsa pozisaun oferta industria povu iha seitor koperativa ho naran “All India Spinners Association” – (Assosiasaun Tais iha India Tomak) iha tinan 1925, no “All India Village Industries Association” (Assosiasaun Industris Rural) iha India tomak iha tinan 1934, ho objetivu atu halo promosaun ba tais rai laran (khadi) no dezemvolovimentu area rural iha rai India tomak (Nandwani, 1982).
Iha kazu seluk ita bele hare’e esperensia husi nasaun sira seluk kona ba oinsa sira kaer metin prinsipio hadomi sira nia produto rasik ne’e hatudu katak sira hadomi sira nia Povu agrikultor sira nia sasan atu fortifika Nasionalismu ekonomia nian. Koalia kona ba
Nasionalismo ekonomia iha nia modelu oi-oin atu foti, prinsipalmente industrializasaun. Hare husi nasoens Amerika Latina, liu husi Raul Prebisch, hamoris ideia industria subtituisaun importa nebe’e ho objetivu hodi troka sasan sira nebe’e importa ho produsaun domestika atu ekonomia nasional bele livre husi dependensia husi rai liur. Tuir lolos programa ida ne’e halakon nasoens industria nebe’e eksporta ona sasan komsume ba nasoens eis kolonial maibe sira barani implementa tamba sira tauk iha kolonialismo foun ba sira nia nasaun.

Strategia kresimentu ekonomia !
Politika GoTL kona ba reforma ekonomia nebe’e iha lolos la bele ses husi seitor agrikultura nebe’e sai motor ba dezemvolvimentu ekonomia Nasaun iha tempo oin mai, durante Governasaun AMP dimensaun ba politika makro nebe’e hare’e ba seitor agikultura no industria sei fraku masque estadu hasai osan barak maibe laiha balansu nafatin tamba orsamentu ne’e tenque hasai barak liu ba makina estadu.
Importante ba seitor agrikultura ba oin mak persiza kria produsaun - aumenta produsaun no merkadoria agrikultura (market driven) ho hasa’e 1). Assesu ba IT no siensia kona ba sistema agrikultura moderno. 2). Kria industria agrikola. 3). Kapasidade rede no akumulasaun sasan (podustos) atu haluan seitor komersiu.
Governo komesa hahu ona atu halo strategia industrializasaun liu husi subtituisaun importasaun siginifika katak dezemvolve industria nebe’e halo ona produsaun ba produtos original (puru) Timor nian nebe’e povu agrikultor kuda, atu bele kompete iha merkadoria rai laran, minimiza importasaun sasan husi rai liur ba rai laran (komsumi sasan rai laran ala Ghandi). Strategia ida ne’e relativamente araska oituan atu halao tamba ezize ema atu servisu todan atu bele kompete, maibe ne’e presiza konsiensia no registensia maka’as husi komponentes principal, liu – liu iha hakarak diak husi komponentes principal husi Estadu tomak. Atu dudu no lori objetivu lolos kresimentu ekonomia nebe’e diak liu tan iha futuru.* End.


Autor hanesan Alumni Universidade Oriental Timor Lorosae (UNITAL), halo knar iha OSS – Community Development Interest (CDI)
guimnazia14@yahoo.com

Artikel

Dezemvolvimentalismu ho Inimigo foun

Autór : Delsio Guimarães*)

 

Dezemvolvimentalismu hanesan ideologia nebe’e sai ona materia kimiku entre interese Nasoens industria – moderna no interese lider politiku iha nasoens dezemvolvidu. termus ida ne’e koko hodi dezenha realidade ho nia objetu atu habelar ekonomia nasoens dezemvolvidu duque neoliberalismu no halo kompleksu liu tan nia signifikansia. Neoliberalismo mos hatudu  interese sorin iha nasaun industria, espesifikamente ba Amerika atu defende nia ekonomia nebe’e hegemonio. 

Dezemvolvimentu hanesan liafuan bain – bain ida nebe’e ema hotu – hotu bele koalia, maibe termus  dezemvolvimentu iha parte ida mos sai hanesan buat ida nebe’e iha nia kontekstu luan no kompleksu tebes.

Dezemvolvimentalismu katak teoria dezemvolvimentu ida nebe dezemvolve atu sai ideologia. Hanesan buat nebe’e elabora fila fali husi Tony Smith iha tinan 1985 wainhira identifika susesu no failansu husi teoria dezemvolvimentu internasional, ideologia ida ne’e mosu no moris tuir versaun husi nasaun industria no nasaun terseiru mundu.

Iha Amerika, teoria ida ne’e dezemvolve husi doutrina Four Points Program nebe’e fo’o sai husi Presidente Harry S. Truman iha tinan 1949 nebe’e hanesan fundamentu politika eksterna Amerika nian. Programa ida ne’e inklui koperasaun internasional liu husi ONU, atu hadia destroisaun ekonomia Europa por kauza husi funu mundial daruak nian atu hametin nasaun sira iha mundo  livre husi amiasa agresaun nebe’e iha kedas husi forma akordu militar nomos atu benefisia siensia no teknologia ba nasaun nia prosperidade.

Dezemvolvimentalismu nudar kontinuasaun programa kresimentu ekonomiku iha nasaun terseiru mundu, ho nia motivo principal atu haklot influensia ideologia komunismo iha nasoens terseiro mundo nebe’e hakarak atu hili sosialismu hanesan modelu seluk. Ho nia asumsaun katak rekursu haberan komunismu hanesan mukit. Tamba ne’e satan netik  hodi habelar komunismu hanesan dezemvolvimentu ekonomia atu hamos kiak husi parte seluk. Maibe iha nasoens terseiru mundo barak nebe’e kontinua hamoris politika ekonomia nasionalismo depois manan ukun an husi kolonialismu. 

Nasionalismo ekonomia iha nia modelu oi-oin atu foti, prinsipalmente industrializasaun. Husi nasoens Amerika Latina, liu husi Raul Prebisch, hamoris ideia industria subtituisaun importa nebe’e ho objetivu hodi troka sasan sira nebe’e importa ho produsaun domestika atu ekonomia nasional bele livre husi dependensia husi rai liur. Tuir lolos programa ida ne’e halakon nasoens industria nebe’e eksporta ona sasan komsume ba nasoens eis kolonial maibe sira brani implementa tamba sira tauk iha kolonialismo foun ba sira nia nasaun.

Teoria dezemvolvimentu internasional siempre apoia lider politiku nasoens terseiru mundo ba nivel ukun nebe’e as ho nia requezitos katak lider politiko sira tenque halo susesu kresimentu ekonomiko iha nasaun ida – ida nomos fo’o oportunidade atu aproveita rekursu internasional, principal mak kapital – kustu finanssial. Tuir teoria ida ne’e hanesan susesu dezemvolvimentu nomos fo’o kredito legitimidade ba lider politiko sira atu bele ukun, tamba ne’e lider politika sira iha direitu ba legitimidade politika de fakto no de jure hanesan klaim ida ba susesu dezemvolvimentu ekonomia no aumenta insentivu  ba lider politiko sira iha nasaun terseiru mundo hodi banati tuir sistema dezemvolvimentalismu.

Iha Timor Leste, durante  sei iha okupasaun Indonesia, teoria dezemvolvimentu internasional koko hahu husi rezime otoritaria Indonesia nebe’e suporta husi Banku Mundial nebe’e anti komunismmo, implementa husi aliado  military Indonesia-intelektual nomos kompanhia bobot sira nebe’e tane liman ba Governo no hetan projektu husi Banku Mundial.

Ita hotu sente katak rede dezemvolvimentu nebe’e  banku mundial monta iha tempo okupasaun Indonesia  kontra tebes prinsipios Direitus Humanus, hanesan kauza ida husi pratika  dezemvolvimentu, iha livru ida nebe’e publika husi Instituto Sahe ba Libertasaun (ISL) kona ba kritika Banku Mundial no FMI nebe’e hanesan inspirador konseitu dezemvolvimentu nian “ hanesan ita hotu hatene katak banku mundial iha nia aktividade sira nebe’e suporta beibeik regime ditadura sira nebe’e hanehan sira nia povu, nune’e wainhira invazaun Indonesia mai Timor, Banku Mundial mos fo’o apoio ba hahalok a’at nebe’e regime ditadura Indonesia nian halo iha Timor Lorosa’e, liu husi programa sira nebe’e regime ditadura Indonesia halo hosi tusan nebe’e governo Indonesia simu husi Banku Mundial”, ---“ molok atu tama ba referendum 30 de Agostu 1999, povu Timor Lorosa’e tomak hakfodak wainhira rona katak osan nebe’e mai husi Banku Mundial hodi hala’o programa Social Safety Net (jaringan pengaman social) nebe’e atu tulun ema kiak iha Indonesia, governu Indonesia uza hodi halo kampanha pro-otonomia iha Timor Lorosa’e, Historia prova mai ita katak milisia no military Indonesia uza osan husi Banku Mundial hodi oho maluk Timor Oan nebe’e mak luta ba ukun rasi a’an”  livru iha pagina 40 – 41  ne’e hateten.  No depois de  referendum liu fulan ha’at, iha 17 de dezembro 1999, misaun hamutuk Banku Mundial  halo  observasaun no hato’o fali nia preukupasaun barak nebe’e sira rasik apoia hodi harahun Timor Lorosa’e, iha enkontru membru banku mundial iha Tokyo Japaun nebe’e partisipa mos husi CNRT hakotu katak Banku Mundial no nasaun seluk sei fo’o osan hamutuk US$ 523 juta mai Timor Lorosa’e hodi halo rekonstrusaun fila fali Timor Lorosa’e no  kontinua apoio mai Timor Lorosa’e nia dezemvolvimentu iha seitor oin-oin inklui foin dadaun 20009 iha kazu kona ba kontratu salariu konseleiro internasional iha ministerio finansas nebe’e hetan kritika makas iha sosiadade Timor Lorosa’e.

Kritika ba dezemvolvimentalismu mosu husi prespektivas karuk no los (kiri dan kanan). Husi parte karuk lansa kritika ba dezemvolvimentalismu ho razaun katak atu haforsa dependensia nasoens terseiru mundu ba Amerika no nasoens industria  no nasoens dezemvolvidu sira seluk  hodi nune’e ekonomi nasional hetan dominasaun forte husi kapital estrangeiru sira. Maibe iha parte los, dezemvolvimentalismu valoriza katak hamoris ona governasaun otoritariu, no mos iha ikus – ikus ne’e hamosu ona rezime nebe’e anti kapitalista no pro-sosialista hanesan iha Kuba, Venezuela, Equador, Bolivia no Argentina mesmu hapara ona habelar komunismu, ho termus seluk katak dezemvolvimentalismu hamoris ona inimigo foun iha kontekstu hasoru neoliberalismo.

Komunismo hanesan inimigo muda ona nia rezime anti demokrasia, maibe la sente katak ho dezemvolvimentalismu hamosu ona inimigo foun nebe’e matenek liu. Kritika nebe’e konstrutivu no inovativu ne’e mosu husi kapitalismu rasik tuir buat nebe’e imajina husi  Joseph Schumpeter nebe’e inspira teoria ”Economic Development” no gosta dinamika kapitalismu.

Iha Timor Leste, konseitu dezemvolvimentalismu moris wainhira mosu defende susesu ba implementasaun programa dezemvolvimentu husi partidos politikus nebe’e kaer ukun iha Governu, programa subsidiu ba ferik no katuas, deklara kresimentu ekonomiku nebe’e sai maka’as, fakar osan ba makina estadu nebe’e hamosu injustisa ekonomia, issue korupsaun nebe’e hanesan enkauza husi sistema governasaun hamutuk no hili malu sei sai hanesan materia ba opozisaun sira atu hahu hala’o kampanha politika hasoru Governu hodi hamanas nafatin palku politiku Timor Leste.  

Dezemvolvimentalismu sai nafatin agenda importante nebe’e defende ideologia lider politiku no iha persepsaun interese husi nasaun industria bo’ot no lider politiku Timor Leste tamba ne’e la sala wainhira hateten katak sira representa dezemvolvimentalismu fahe osan ba povu hodi oho karakter Timor oan ba dependensia kapital ka osan, buat sira ne’e hotu hanesan elementu prinsipal husi   konseitu dezemvolvimentalismu.

*) Delsio Guimarães

Membro OSS ba Komunidade nia Interese